پایان عصر خام‌فروشی؟ طرح پالایشگاه‌های گیاهان دارویی روی میز دولت

خبر معاون جهاد

معاون وزیر جهاد: چند پالایشگاه برای فرآوری زعفران و گیاهان دارویی در کشور راه‌اندازی می‌شود؛ هدف، توقف صادرات فله‌ای و ایجاد ارزش‌افزوده در داخل کشور

درد خام‌فروشی

سال‌هاست خام‌فروشی زعفران و گیاهان دارویی یکی از دردهای مزمن اقتصاد کشاورزی ایران است؛ محصولاتی که با وجود سهم بزرگ ایران در تولید جهانی، همچنان بدون فرآوری و ارزش‌افزوده از کشور خارج می‌شوند و سود اصلی آنها در جیب دیگران می‌نشیند. معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی از راه‌اندازی چند پالایشگاه بزرگ خبر می‌دهد؛ اقدامی که بناست نقطه شروع یک دوره تازه در اقتصاد گیاهان دارویی باشد. پرسش اصلی این است: آیا ایجاد پالایشگاه‌ها می‌تواند این زخم دیرینه را درمان کند؟

گزارش یکپارچه

سال‌هاست اقتصاد ایران با پدیده‌ای روبه‌روست که نامش را «خام‌فروشی» گذاشته‌اند؛ اصطلاحی که در ظاهر ساده است اما در واقعیت، خلاصه‌ای از یک ساختار معیوب اقتصادی است. ساختاری که باعث شده بسیاری از محصولات ارزشمند ایران—from مواد معدنی گرفته تا پسته، خرما، گل‌محمدی و زعفران—پیش از آن‌که وارد چرخه فرآوری شوند، به‌صورت خام از کشور خارج شوند و درآمد اصلی آنها نصیب کشورهایی شود که تنها کاری که انجام می‌دهند بسته‌بندی، استانداردسازی یا فرآوری ثانویه است. نمونه بارز این چرخه اشتباه، زعفران است؛ محصولی که ایران بیش از ۹۰ درصد آن را در جهان تولید می‌کند اما سهم واقعی از ارزش جهانی آن ندارد.

زعفران نماد صادرات

زعفران برای ایرانی‌ها تنها یک محصول کشاورزی نیست؛ نماد هویت و کشاورزی سنتی و در عین حال یکی از مهم‌ترین ستون‌های صادرات غیرنفتی است. ایران سالانه ۳۰۰ تا ۳۵۰ تن زعفران تولید می‌کند و همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده جهان است. شکل صادرات این محصول نشان می‌دهد سود اصلی زنجیره همچنان خارج از مرزها می‌چرخد. بخش عمده زعفران ایران به‌صورت فله صادر می‌شود؛ یعنی همان محصول خام، بدون بسته‌بندی استاندارد و بدون فرآوری. این محصول سپس در کشور مقصد در بسته‌بندی‌های کوچک یک تا دو گرمی قرار می‌گیرد، فرآوری می‌شود، برند می‌خورد و با قیمت‌هایی چند برابر دوباره وارد بازار جهانی می‌شود. اسپانیا و امارات نمونه‌های شناخته‌شده‌ای هستند که بخش بزرگی از زعفران بسته‌بندی‌شده جهان را در اختیار دارند؛ درحالی‌که تقریباً تمام این زعفران در ایران برداشت شده است.

برنامه پالایشگاه‌ها

محمدمهدی برومندی معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی از برنامه‌ای سخن می‌گوید که هدفش پایان این چرخه است: راه‌اندازی پالایشگاه‌های گیاهان دارویی. او می‌گوید سال‌هاست در حوزه زعفران و سایر گیاهان دارویی، مسئله اصلی فقدان زیرساخت‌های فرآوری و صنایع تکمیلی بوده و بر همین مبنا بخش بزرگی از ارزش افزوده از کشور خارج می‌شود. برومندی با اشاره به سیاست‌های تأکیدی رهبری و برنامه وزیر جهاد کشاورزی اعلام می‌کند چند پالایشگاه بزرگ در این حوزه در حال احداث یا بهره‌برداری‌اند. یکی از پیشرفته‌ترین این پالایشگاه‌ها در کاشمر به بهره‌برداری رسیده است. پروژه‌ای دیگر با سرمایه‌گذاری حدود ۲۰۰ میلیون دلار در استان اصفهان به‌عنوان یکی از های‌تک‌ترین پالایشگاه‌های گیاهان دارویی جهان در دستور کار است. او بر این باور است که این مؤسسات می‌توانند زعفران و سایر گیاهان دارویی را از وضعیت خام‌فروشی به مسیر تولید محصول نهایی، استاندارد و قابل عرضه در بازارهای درجه‌یک جهانی هدایت کنند.

ریشه تاریخی مشکل

ایران با وجود چنین سهم بزرگی از تولید جهانی، ناچار به صادرات خام است؟ مشکل از همان روزی شروع شد که زعفران به‌عنوان یک محصول صادراتی وارد بازار جهانی شد اما زنجیره فرآوری آن هیچ‌گاه در داخل کشور شکل نگرفت. کشاورزان محصول را تحویل دلالان می‌دادند، دلالان آن را در کیسه‌های چند کیلویی به تجار می‌فروختند و تجار نیز آن را فله‌ای صادر می‌کردند. نتیجه این روند طولانی، تثبیت الگوی فله‌فروشی بود؛ الگویی که امروز به بخش‌های دیگر حوزه کشاورزی و حتی صنایع معدنی نیز سرایت کرده است. اقتصاددانان معتقدند خام‌فروشی نه فقط موجب کاهش درآمد ملی می‌شود بلکه باعث خروج فرصت‌های شغلی از کشور و وابستگی بیش‌ازپیش به اقتصادهای دیگر می‌شود.

صادرات به افغانستان

موضوع صادرات زعفران به افغانستان طی سال‌های اخیر بحث‌برانگیز بوده است. برخی فعالان بازار می‌گویند روزانه یا ماهانه مقدار قابل توجهی زعفران از ایران وارد افغانستان می‌شود، درحالی‌که این کشور واردات زعفران را ممنوع کرده است. برخی تحلیل‌ها می‌گویند این زعفران پس از ورود به افغانستان در بسته‌بندی‌های محلی قرار می‌گیرد و سپس با برند آن کشور وارد بازار جهانی می‌شود. معاون وزیر جهاد کشاورزی این فرضیه را رد می‌کند. سازوکار صادرات زعفران در ایران کاملاً قانونی و رسمی است. آمار موجود چنین اتفاقاتی را تأیید نمی‌کند. زعفران ایران از مبادی رسمی صادر می‌شود، ارز آن بازمی‌گردد و تجار در قالب انجمن و شورای ملی زعفران بر فرایند صادرات نظارت دارند. او توضیح می‌دهد که در دنیا متداول است محصول یک کشور در کشور دیگر فرآوری و بسته‌بندی و در نهایت با ارزش افزوده بیشتر فروخته شود و این مسئله به‌خودی‌خود چیز عجیب یا بی‌قاعده‌ای نیست.

آیا پالایشگاه کافی است؟

پرسش اصلی همچنان پابرجاست: آیا ایجاد پالایشگاه‌ها می‌تواند به‌تنهایی خام‌فروشی را متوقف کند؟ پاسخ کارشناسان پیچیده‌تر از یک «بله» یا «خیر» ساده است. وجود پالایشگاه‌های مجهز، آزمایشگاه‌های استاندارد، خطوط استخراج اسانس، واحدهای تولید داروهای گیاهی و مراکز صنعتی بسته‌بندی صادراتی، بخش مهمی از مشکل را حل می‌کند. این زیرساخت‌ها می‌توانند زعفران را از یک محصول خام به ده‌ها محصول فرآوری‌شده تبدیل کنند؛ از اسانس‌ها و عصاره‌های دارویی گرفته تا محصولات آرایشی، بهداشتی و غذایی که در بازار جهانی مشتری دارند. اگر این پالایشگاه‌ها تنها بخشی از زنجیره ارزش باشند و سایر بخش‌ها شکل نگیرند—مثل نظام قیمت‌گذاری، حمایت بیمه‌ای از کشاورزان، تقویت برند ملی، توسعه بازارهای جدید و جلوگیری از فعالیت واسطه‌های غیرحرفه‌ای—آن‌گاه این زیرساخت‌ها نیز به تنهایی قادر به ایجاد تحول نخواهند بود.

بازار جهانی در رشد

بازار جهانی گیاهان دارویی در حال رشد است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ ارزش آن از نیم تریلیون دلار فراتر رود. ایران به‌دلیل تنوع زیستی گسترده و اقلیم مناسب، یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های گیاهان دارویی جهان است؛ اما سهم آن در درآمد جهانی بسیار ناچیز است. خام‌فروشی دلیل اصلی این فاصله است. اگر زنجیره فرآوری کامل شود، سود صادرات چند برابر می‌شود. اشتغال پایدار نیز افزایش می‌یابد. کشاورزان که امروز کمترین سهم از سود را می‌برند، می‌توانند در قالب قراردادهای خرید تضمینی و مشارکت در زنجیره ارزش، درآمد بیشتری کسب کنند.

رقبا در حال پیشرفت

رقبای ایران بیکار ننشسته‌اند. افغانستان، هند، چین و مراکش طی سال‌های اخیر برنامه‌های ویژه‌ای برای توسعه تولید و فرآوری زعفران در دستور کار قرار داده‌اند. کیفیت زعفران ایران همچنان قابل‌رقابت نیست. این کشورها با استفاده از بسته‌بندی مدرن، تبلیغات دیجیتال و ارتباط گسترده با خریداران جهانی سهمی از بازار پیدا کرده‌اند. این رقبا نشان داده‌اند که بازار جهانی زعفران تنها با «کیفیت محصول» تعیین نمی‌شود بلکه «نحوه عرضه» نیز اهمیت مشابهی دارد. ایران اگر مسیر فعلی را اصلاح نکند، در سال‌های آینده ممکن است سهم بیشتری از بازار را از دست بدهد.

نیاز ضروری

ایجاد پالایشگاه‌های گیاهان دارویی نه یک اقدام نمادین بلکه یک نیاز ضروری و دیرهنگام است. ایران برای خروج از چرخه خام‌فروشی باید به سمت اقتصادی برود که در آن محصول نهایی در داخل تولید شود، ارزش‌افزوده در کشور بماند و سود واقعی در جیب کشاورز و تولیدکننده ایرانی بنشیند. پالایشگاه‌ها می‌توانند آغاز این راه باشند. کامل کردن مسیر نیازمند سیاست‌های مکمل، حمایت مالی، ورود دانش‌بنیان‌ها، استانداردسازی جهانی و بازاریابی حرفه‌ای است.

چشم‌انداز آینده

اگر این مسیر به‌درستی طی شود، می‌توان امیدوار بود روزی برسد که زعفران ایران نه در کیسه‌های فله‌ای که در بسته‌های استاندارد، در قالب محصولات دارویی و آرایشی، با برند ملی و با قیمتی متناسب با کیفیتش در بهترین بازارهای جهان عرضه شود؛ و آن روز شاید بتوان گفت «عصر خام‌فروشی» واقعاً به پایان رسیده است.